Kwestie wynikające z dziedziczenia rodzą szereg obowiązków, w tym także obowiązki podatkowe, o czym pogrążeni w żałobie spadkobiercy niestety często zapominają.
Zanim jednak przejdziemy do kwestii podatkowych warto poświęcić chwilę na omówienie, choćby w ogólnym zarysie, spraw związanych z samym dziedziczeniem w świetle prawa cywilnego, ponieważ ustawa o podatku od spadków i darowizn z natury rzeczy posługuje się pojęciami właściwymi właśnie dla prawa cywilnego.
Dziedziczenie oznacza, iż z chwilą śmierci spadkodawcy prawa i obowiązki zmarłego (spadek) przechodzą na jedną lub kilka osób (spadkobierców).
Powstaje pytanie co można, a czego nie można dziedziczyć po spadkodawcy, a więc co wchodzi w skład spadku?
Mówiąc o spadku, większość z nas zazwyczaj rozumie pod tym pojęciem w pierwszej kolejności aktywa, a więc to, co przedstawia jakąś wartość majątkową. Najczęściej chodzi o bardzo konkretne rzeczy takie jak np. dom czy mieszkanie po dziadku, działka pod lasem (grunty), samochód, środki na koncie w banku, kolekcja monet, czy inne wartościowe przedmioty lub prawa majątkowe takie jak prawa autorskie (tj. prawo do korzystania z utworu, czerpania zysków z jego eksploatacji, w tym z pobierania tantiem), prawa własności przemysłowej (prawo do patentu, wynalazku, prawa ochronne wzoru użytkowego, czy znaku towarowego).
Niestety, choć mało kto zdaje sobie z tego sprawę, spadek to często także długi – np. zaciągnięte przez spadkodawcę kredyty czy pożyczki, które nie znikają wraz ze śmiercią spadkodawcy, i które ktoś będzie musiał spłacić…
Dlatego przez spadek należy rozumieć ogół praw i obowiązków należących do spadkodawcy w chwili jego śmierci, z wyjątkiem tych, które są ściśle związane z jego osobą (np. prawo do renty, prawo do żądania rozwodu, prawa i obowiązki związane z pozwoleniem na broń itp.) oraz tych, które przechodzą na oznaczone osoby niezależnie od tego czy są one spadkobiercami, czy też nie (np. wynikające z dyspozycji zmarłego posiadacza rachunku bankowego do wypłaty zgromadzonych na nim środków osobie uprawnionej – wskazanej przez zmarłego).
Zasady dziedziczenia i krąg spadkobierców
Dziedziczenie może nastąpić albo na podstawie testamentu, albo na podstawie reguł określonych w przepisach prawa (dziedziczenie ustawowe).
Z zasadami dziedziczenia wiąże się również zapis zwykły i zapis windykacyjny, o czym w dalszej części.
Prócz kwestii formalnych, powyższe zasady dziedziczenia mogą się różnić po prostu kręgiem spadkobierców.
I tak – oczywiście w bardzo dużym uproszczeniu – dziedziczenie ustawowe ma miejsce wówczas, gdy spadkodawca nie pozostawił ważnego testamentu, albo gdy osoby powołane do dziedziczenia nie chcą lub nie mogą być spadkobiercami.
Krąg spadkobierców przy dziedziczeniu ustawowym wynika wprost z przepisów prawa (kodeks cywilny). Kodeks cywilny określa kolejność w jakiej spadkobiercy ustawowi są powoływani do dziedziczenia:
I małżonek i dzieci (wnuki)
II małżonek i rodzice
III rodzice
IV rodzeństwo (dzieci rodzeństwa)
V dziadkowie (wujkowie, ciotki)
VI pasierbowie
VII gmina lub skarb państwa
Jeśli natomiast chodzi o dziedziczenie na podstawie testamentu – tu spadkobiercą może być w zasadzie…każdy, kto żyje w chwili otwarcia spadku i nie został uznany za niegodnego dziedziczenia, ponieważ to spadkodawca dokonuje rozporządzenia swoim majątkiem i może go przekazać po swojej śmierci nawet instytucji charytatywnej.
Czy musimy przyjąć spadek?
Jak już wcześniej wskazaliśmy, spadek to nie tylko aktywa – spadek to także długi, które spadkobierca lub spadkobiercy muszą uregulować lub kontynuować ich spłatę (np. kredyty długoterminowe). Stąd zanim podejmiemy decyzję o przyjęciu lub odrzuceniu spadku, warto przeanalizować, czy nasz zmarły krewny nie zaciągnął za życia zobowiązań, których spłata spadnie na nas jako spadkobierców. Pominę tu kwestię długów spadkowych, których nie zaciągnął spadkodawca, a które mogą obciążać spadek (np. koszty pogrzebu, wykupienie miejsca na cmentarzu).
Dlatego możemy spadek przyjąć wprost, przyjąć z dobrodziejstwem inwentarza lub odrzucić.
Co to oznacza?
Gdy odrzucamy spadek (oświadczenie złożone przed sądem lub notariuszem), przepisy prawa traktują nas tak, jakbyśmy nie dożyli otwarcia spadku – innymi słowy, jakbyśmy zmarli przed naszym spadkodawcą. Odrzucony udział spadkowy podlega dziedziczeniu ustawowemu i zostanie podzielony pomiędzy pozostałych spadkobierców.
Przyjęcie spadku wprost (proste przyjęcie spadku) oznacza, że przyjmujemy schedę bez ograniczenia odpowiedzialności za długi spadkodawcy.
Czym innym jest natomiast przyjęcie spadku z dobrodziejstwem inwentarza. W takiej sytuacji co do zasady przyjmujemy spadek, ale nasza odpowiedzialność za długi spadkowe (odpowiadamy całym swoim majątkiem) zostaje ograniczona do wartości przejętego po zmarłym majątku, którą określa się na podstawie sporządzonego wykazu inwentarza tj. do wysokości aktywów.
Co do zasady spis inwentarza jest dokumentem urzędowym i sporządza go komornik, jednak od 18 października 2015 roku istnieje możliwość sporządzenia alternatywnego dla spisu inwentarza, prywatnego dokumentu – wykazu inwentarza. Może go sporządzić spadkobierca, zapisobiorca windykacyjny, czy też wykonawca testamentu. Wykaz inwentarza może być złożony przed sądem lub notariuszem.
Mamy na tę analizę i przemyślenie sprawy 6 miesięcy od dnia, w którym dowiedzieliśmy się o powołaniu do dziedziczenia. Tym dniem może być i najczęściej jest – dzień śmierci spadkodawcy.
Jeśli zdecydujemy, że chcemy przyjąć spadek wprost mimo obciążeń (bo np. dom obciążony hipoteką stanowi dla nas wartość sentymentalną), wówczas w ww. terminie 6 miesięcy powinniśmy złożyć stosowne oświadczenie o przyjęciu spadku wprost. Podobnie, jeżeli zamierzamy spadek odrzucić lub przyjąć spadek z dobrodziejstwem inwentarza.
Jeżeli natomiast nie złożymy żadnego z ww. oświadczeń w wymaganym terminie, wówczas z mocy prawa nastąpi skutek w postaci przyjęcia spadku z dobrodziejstwem inwentarza.
Przy okazji długów spadkodawcy powstaje ważne pytanie, czy dziedziczymy zobowiązania podatkowe spadkodawcy?
Zobowiązania podatkowe spadkodawcy nie wchodzą do spadku. Co ważne, odpowiedzialność spadkobierców za zobowiązania podatkowe oparta jest na zasadach wynikających z Kodeksu cywilnego dotyczących przyjęcia i odrzucenia spadku oraz o odpowiedzialności za długi spadkowe.
Najprościej rzecz ujmując oznacza to, że odpowiedzialność za zobowiązania podatkowe będzie zależała od naszego działania w zakresie przyjęcia lub odrzucenia spadku, a więc spadkobierca, który odrzucił spadek – nie będzie odpowiedzialny za zobowiązania podatkowe spadkodawcy. Z kolei przyjęcie spadku z dobrodziejstwem inwentarza spowoduje, że odpowiedzialność za zobowiązania podatkowe spadkodawcy będzie ograniczona do określonej kwoty.
Przepisy Kodeksu cywilnego o przyjęciu i odrzuceniu spadku oraz o odpowiedzialności za długi spadkowe. Zasady te stosuje się również do odpowiedzialności spadkobierców za:
-zaległości podatkowe, w tym również za zaległości, o których mowa w art. 52 oraz art. 52a;
-odsetki za zwłokę od zaległości podatkowych spadkodawcy;
-pobrane, a niewpłacone podatki z tytułu sprawowanej przez spadkodawcę funkcji płatnika lub inkasenta;
-niezwrócone przez spadkodawcę zaliczki na naliczony podatek od towarów i usług oraz ich oprocentowanie;
-opłatę prolongacyjną;
-koszty postępowania podatkowego;
-koszty upomnienia i koszty postępowania egzekucyjnego prowadzonego wobec spadkodawcy powstałe do dnia otwarcia spadku.
Odrębnym tematem, wymagającym jednak omówienia wykraczającego poza ramy niniejszego artykułu, jest stosunkowo nowe zagadnienie dziedziczenia przedsiębiorstw osób fizycznych (przedsiębiorstwo w spadku), które przedstawimy w odrębnym artykule.
Przed dokonaniem działu spadku, czyli w momencie, w którym spadkobiercy pozostają współwłaścicielami spadku – odpowiedzialność spadkobierców za długi spadkowe jest odpowiedzialnością solidarną, natomiast po przeprowadzeniu działu spadku, spadkobiercy ponoszą odpowiedzialność za długi spadkowe jedynie w stosunku do uzyskanych udziałów. Te same zasady obowiązują przy odpowiedzialności za zobowiązania podatkowego spadkobiercy.
Zapis zwykły, zapis windykacyjny.
W obowiązującym stanie prawnym spadkodawca ma możliwość skutecznego przesądzenia o tym, komu po jego śmierci ma przypaść konkretny przedmiot ze spadku. Taka możliwość pojawiła się w 2011 r., kiedy to wprowadzono instytucję zapisu windykacyjnego.
Od zapisu windykacyjnego odróżnić należy zapis zwykły. Do podstawowych różnic można zaliczyć:
- sposób uzyskania korzyści przez zapisobiorcę;
Zapisobiorca windykacyjny staje się właścicielem przedmiotu zapisu już w chwili śmierci spadkodawcy, a zapisobiorca zwykły nabywa wyłącznie roszczenie do spadkobiercy o wykonanie zapisu (zapis zwykły).
W konsekwencji przy zapisie zwykłym zapisobiorca uzyskuje korzyść jedynie w sposób pośredni, bowiem zapis zwykły tylko zobowiązuje osobę obciążoną zapisem do spełnienia określonego świadczenia na rzecz zapisobiorcy zwykłego.
W przypadku zapisu windykacyjnego – zapisobiorca nabywa przedmiot zapisu bezpośrednio w momencie otwarcia spadku; następuje skutek rzeczowy, rozporządzający. - obowiązki dla spadkobiercy;
Zapis windykacyjny nie obciąża spadkobiercy obowiązkiem jego wykonania – co najwyżej obowiązkiem wydania przedmiotu zapisu zapisobiorcy windykacyjnemu. Istotne jest również to, że przedmiot zapisu windykacyjnego nie wchodzi w skład masy spadkowej, natomiast przedmiot zapisu zwykłego stanowi część masy spadkowej. - przedmiot i zakres rozporządzenia;
Przedmiotem zapisu windykacyjnego mogą być wyłącznie przedmioty i prawa należące do zmarłego i określone w zamkniętym katalogu ustawowym:
-rzecz oznaczona co do tożsamości,
-zbywalne prawo majątkowe (np. prawa z papierów wartościowych, udziały w spółce z o.o., inne ograniczone prawa rzeczowe pod warunkiem, że są zbywalne, czy też wierzytelność przysługująca spadkodawcy),
-przedsiębiorstwo lub gospodarstwo rolne,
-ustanowienie użytkowania (rzeczy lub praw należących do spadku) lub służebności (gruntowej lub osobistej).
Wszystko to, co może być przedmiotem zapisu windykacyjnego, może również stanowić przedmiot zapisu zwykłego, jednakże odwrotna relacja jest niedopuszczalna. - forma ustanowienia zapisu;
Zapis zwykły jak i zapis windykacyjny mogą być ustanowione w testamencie. Jednak dla zapisu windykacyjnego przewidziano szczególną formę w postaci testamentu notarialnego, natomiast zapis zwykły może być ustanowiony w każdym testamencie. Oznacza to, że wprawdzie spadkodawca może dokonać rozporządzenia poszczególnymi składnikami swojego majątku w ramach zapisu windykacyjnego, ale musi pamiętać, że taki testament wymaga formy aktu notarialnego. Takiego rozporządzenia majątkiem nie można dokonać w testamencie własnoręcznym.
W efekcie ustanowienia zapisu zwykłego uprawniony z zapisu zwykłego jest wyłącznie wierzycielem wobec spadkobiercy, a więc nie dochodzi tu do następstwa prawnego po testatorze.
Natomiast zapisobiorca windykacyjny jest określany mianem następcy prawnego pod tytułem szczególnym, ponieważ nabywa przedmiot zapisu w zakresie przysługującym testatorowi. - odpowiedzialność za długi spadkowe;
Zapis zwykły nie powoduje odpowiedzialności zapisobiorcy. Natomiast zapisobiorca windykacyjny będzie ponosił taką odpowiedzialność razem ze spadkobiercami, do wysokości wartości przysporzenia. - sposób dokumentowania uprawnień;
Zapis zwykły zostaje ujawniony wyłącznie w treści postanowień testamentowych.
Natomiast dowodem istnienia zapisu windykacyjnego jest ujawnienie rozrządzenia w postanowieniu o stwierdzeniu nabycia spadku bądź w zarejestrowanym notarialnym akcie poświadczenia dziedziczenia.
Przyjęcie lub odrzucenie zapisu windykacyjnego.
W jakim terminie?
Podobnie jak spadkobierca, również zapisobiorca windykacyjny, w terminie 6 miesięcy od czasu, gdy dowiedział się o ustanowionym na jego rzecz zapisie, powinien złożyć stosowne oświadczenie. Oświadczenie o odrzuceniu zapisu windykacyjnego skutkuje włączeniem przedmiotu rozrządzenia do masy spadkowej – tym samym przyjmuje się fikcję o nieistnieniu zapisu.
Po wprowadzeniu Was w podstawy dziedziczenia w następnym artykule odniesiemy się do kwestii stricte podatkowych…